ન્યુયોર્ક — આચાર્ય ગોયન્કાજીએ સહસ્રાબ્દી વિશ્વ શાંતિ સંમેલનના પ્રતિનિધિયોને રાષ્ટ્રસંઘના જનરલ એસેમ્બલી હોલમાં સંબોધિત કર્યા કે જ્યાં પહેલી વાર આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક નેતાઓનું સંમેલન થયું હતું.

આચાર્ય ગોયન્કાજીએ કોન્ફ્લીક્ટ ટ્રાન્સફોર્મેશન નામના સત્રમાં ભાષણ આપ્યું. આ સત્રમાં ધાર્મિક સમન્વય, સહિષ્ણુતા અને શાંતિપૂર્વ સહ-અસ્તિત્વના વિષયો પર ચર્ચા થઈ હતી.

"એક સંપ્રદાયમાંથી બીજા સંપ્રદાયમાં રૂપાંતરણની ચર્ચા-વિચારણાને બદલે" ગોયન્કાજીએ કહ્યું, "એ વધારે લાભદાયી થશે કે આપણે લોકોને દુઃખમાંથી સુખની તરફ, બંધનમાંથી મુક્તિની તરફ, ક્રૂરતાથી કરુણાની તરફ લઈ જઈએ."

ગોયન્કાજીએ સંમેલનના બપોરના સત્રમાં લગભગ બે હજાર પ્રતિનિધિઓ અને પ્રેક્ષકોની હાજરીમાં આ ભાષણ આપ્યું. આ સત્ર સી. એન. એન. ના સંસ્થાપક ટેડ ટર્નરના ભાષણની પછી હતું.

શિખર સંમેલનનો વિષય વિશ્વ શાંતિ છે, એ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને ગોયન્કાજીએ એ વાત પર ઘણો ભાર મુક્યો કે વિશ્વમાં શાંતિ ત્યાં સુધી સ્થાપિત નહી થઈ શકે જ્યાં સુધી વ્યક્તિઓની અંદર શાંતિ નહી હોય. "વિશ્વમાં શાંતિ ત્યાં સુધી સ્થાપિત નહી થઈ શકે જ્યાં સુધી વ્યક્તિઓના મનમાં કોર્ધ અને ધ્રુણા છે. મૈત્રી અને કરુણા ભર્યા હ્રદયથી જ વિશ્વમાં શાંતિ સ્થાપિત કરી શકાશે."

શિખર સંમેલનનું એક મહત્વપૂર્ણ પાસું વિશ્વમાં સાંપ્રદાયિક લડાઈ-ઝગડા અને તણાવ ઓછા કરવાનું છે. આ કામને સંબંધિત ગોયન્કાજીએ કહ્યું કે જ્યાં સુધી અંદર ક્રોધ અને દ્વેષ છે, ત્યાં સુધી ભલેને પછી ઈસાઈ હોય, હિંદુ હોય, મુસલમાન હોય કે બૌદ્ધ હોય, દુખી જ થશે.

તાળીયોના ગડગડાટની વચમાં એમણે કહ્યું, "જેના હ્રદયમાં શુધ્ધ પ્રેમ અને કરુણા છે, એ આંતરિક સ્વર્ગીય સુખનો અનુભવ કરી શકે છે. આ નિસર્ગનો નિયમ છે, ભલેને પછી કોઈ કહે કે આ ઈશ્વરની ઈચ્છા છે."

વિશ્વના પ્રમુખ ધાર્મિક નેતાઓની આ સભામાં એમણે કહ્યું, "આપણે બધા સંપ્રદાયોના સમાન તત્વો પર ધ્યાન આપીએ, આ તત્વોને મહત્વ આપીએ. મનની શુધ્ધતાને મહત્વ આપીએ કે જે બધા સંપ્રદાયોનો સાર છે. આપણે ધર્મના એ અંગને મહત્વ આપીએ અને ઉપરની છાલને સાંપ્રદાયિક કર્મકાંડ, પર્વ-ઉત્સવ, માન્યતાઓ નજરથી દૂર કરીએ."

પોતાના પ્રવચનના સારાંશમાં ગોયન્કાજીએ સમ્રાટ અશોકના એક શિલાલેખને વાંચી સંભળાવ્યો કે જેમાં અશોકે કહ્યું છે કે, "કેવળ પોતાના ધર્મનું સમ્માન અને બીજાના ધર્મનું અસમ્માન નહી કરવું જોઈએ. એના બદલે બીજા ઘણા કારણસર બીજાના ધર્મનું સમ્માન કરવું જોઈએ. આમ કરવાથી પોતાના ધર્મની વૃધ્ધીમાં તો મદદ કરીએ જ છીએ પણ બીજાના ધર્મની પણ સેવા કરતા હોઈએ છીએ. આમ નહી કરીએ તો પોતાના ધર્મની કબર તો ખોદીશું જ પણ સાથે બીજાના ધર્મને પણ હાનિ પહોંચાડીશું. ભેગા મળીને રહેવાનું જ હિતાવહ છે. બીજાના ધર્મોનો જે ઉપદેશ હોય, એ બધા સાંભળે અને સાંભળવા માટે ઉત્સુક બને."

સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘના મહાસચિવ કોફી અન્નાને આશા પ્રકટ કરીકે આ શિખર પરિષદમાં એકત્ર થયેલા વિશ્વના પ્રમુખ આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક નેતાઓની શાંતિ માટેની એકત્રિત પોકાર નવી સહસ્રાબ્દીમાં શાંતિ વધારશે.

Spiritual leaders who've been invited to the U.N.'s first-ever conference of this kind include Pramukh Swami of Swami Narayana Movement, Swami Dayananda Saraswati, Swami Agniwesh, Mata Amritanandamayi Devi and Dada Wasvani as well as eminent scholars such as Dr Karan Singh and L. M. Singhvi.

In reference to the participants' religious and cultural diversity, Annan has said, "the United Nations is a tapestry, not only of suits and saris but of clerics' collars, nuns' habits and lamas' robes; of miters, skullcaps and yarmulkes."

Though Annan has been repeatedly questioned about the Tibetan leaders absence, he has attempted to steer questions back to the Summit's goal, which he says are "to restore religion to its rightful role as peacemaker and pacifier - the problem of conflict is never the Bible or the Torah or the Koran. Indeed, the problem is never the faith - it is the faithful and how we behave towards each other. You must, once again, teach your faithful the ways of peace and the ways of tolerance."

The U.N. leader's hope is that since 83% of the world's population adheres to a formal religious or spiritual belief system, these religious leaders can influence their followers towards peace.

The U.N. is hoping the conference will move the world community towards, in the words of one document, "to acknowledge its spiritual potential and recognize that it is within our power to eradicate the worst form of human brutality - war - as well as one of the root causes of war - poverty. The time is ripe for the world's spiritual leadership to work more closely with the United Nations in its effort to address the pressing needs of humankind."

The Summit will end this Thursday on 31 August when participants will sign a Declaration for World Peace and form an International Advisory Council of Religious and Spiritual Leaders, which will work with the United Nations and the U.N. Secretary-General in peacemaking and peacekeeping efforts.

"The goal of the International Advisory Council of Religious and Spiritual Leaders is to enhance and strengthen the work of the United Nations," said Bawa Jain, the Secretary-General of the World Peace Summit. "It is our earnest hope that in times of conflict, the world's great religious and spiritual leaders can be parachuted into these hotspot to seek non-violent resolutions to the conflicts."

મિત્રો, આધ્યાત્મિક અને ધાર્મિક જગતના નેતાઓ!

આજે આપણે સૌને એકત્ર થઈને માનવતાની સેવા કરવાનો એક ઉત્તમ અવસર ઉપલબ્ધ થયોં છે. ધર્મ જો એકતા લાવે તો જ ધર્મ છે, ફાટફૂટ પાડે તો એ ધર્મ નથી.

આજે અહીં કન્વર્ઝનના પક્ષમાં બહુ ચર્ચા થઈ. હું કન્વર્ઝનના પક્ષમાં છું, વિરોધમાં નથી. પરંતુ એક સંપ્રદાયમાંથી બીજા સંપ્રદાયમાં નહીં, પણ એના બદલે કન્વર્ઝન દુઃખથી સુખમાં, બંધનથી મુક્તિમાં, ક્રૂરતાથી કરુણામાં થવું જોઈએ. આજે આવા જ પરિવર્તનની જરૂરિયાત છે અને આ કારણગત આ મહાસભામાં પ્રયાસ કરવાનો છે.

પ્રાચીન ભારતે વિશ્વની સમગ્ર માનવતાને શાંતિ અને સામંજસ્યનો સંદેશ આપ્યો. પણ માત્ર એટલું જ નહી. શાંતિ અને સામંજસ્ય પ્રાપ્ત કરવાનો ઉપાય પણ બતાવ્યો, વિધિ પણ આપી. મને એમ લાગે છે કે માનવ સમાજમાં જો સાચેમાં શાંતિ સ્થાપિત કરવી હોય, તો આપણે હરએક વ્યક્તિને મહત્વ આપવું પડશે. જો હરએક વ્યક્તિના મનમાં શાંતિ નહી હોય તો વિશ્વમાં વાસ્તવિક શાંતિ કેવી રીતે આવશે? જો મારું મન વ્યાકુળ હશે, હંમેશા ક્રોધ, વેર, દુર્ભાવના અને દ્વેષથી ભરેલું હશે, તો હું વિશ્વને શાંતિ કેવી રીતે પ્રદાન કરી શકું? આ કરી જ નહી શકાય કારણકે સ્વયં મારામાં શાંતિ નથી. એટલે જ સંતોએ અને પ્રબુદ્ધોએ કહ્યું છે કે, "શાંતિ પોતાની અંદર શોધો." પોતાની અંદર સ્વયં નિરીક્ષણ કરીને જોવાનું છે કે શું સાચેમાં મારામાં શાંતિ છે. વિશ્વના બધા સંતો, સત્પુરુષો અને મુનિઓએ આ જ સલાહ આપેલી છે - પોતે પોતાની જાતને જાણો. એટલે કે કેવળ બુધ્ધીના સ્તર પર નહી, પણ જયારે પોતાની અનુભૂતિના સ્તર પર પોતાના વિષેની સચ્ચાઈને જાણીશું ત્યારે જીવનની સમસ્યાઓનું સ્વત: સમાધાન થતું જશે.

આમ કરવાથી વ્યક્તિ સર્વવ્યાપી નિસર્ગના નિયમને, કુદરતના કાનૂનને, કે પછી કહો કે ઈશ્વરની ઈચ્છાને સમજવા લાગતો હોય છે. આ નિયમ બધાને લાગુ પડે છે. જો હું પોતાની અંદર નિરીક્ષણ કરીશ તો જોઇશ કે જેવો મનમાં કોઈ મેલ જાગે છે, તત્પર શરીરમાં એની પ્રતિક્રિયા અનુભુત થવા લાગે છે. શરીર ગરમ થઈ જાય છે, બળતરા થવા લાગે છે, ધડકન વધી જાય છે, તણાવ અનુભવાય છે. હું વ્યાકુળ થઈ જાઉં છું. અંદર મેલ જગાવીને તણાવ ઉત્પન્ન કરું છું તો પોતાની વ્યાકુળતા પોતાના સુધી જ સીમિત નથી રાખતો. એને બીજાઓને પણ વ્હેચું છું. પોતાની આસપાસનું વાતાવરણ એટલું તનાવપૂર્ણ બનાવી દઉં છું કે જે મારા સંપર્કમાં આવે તે પણ વ્યાકુળ થઈ જાય છે. હું ભલેને કેટલી સુખ-શાંતિની વાતો કરું, મારી અંદર શું થઈ રહ્યું છે, એ શબ્દોથી અધિક મહત્વપૂર્ણ છે. અને જો મારું મન નિર્મળ હોય તો પ્રકૃતિનો બીજો નિયમ કામ કરવા માંડે છે. જેવું મારું મન નિર્મળ થાય, આ કુદરત કે ઈશ્વર મને પુરસ્કાર આપવા માંડે છે. મને શાંતિનો અનુભવ થાય છે. આ હું પોતાની અંદર સ્વયં જોઈ શકું છું.

કોઈ ભલે કોઈ પણ સંપ્રદાય, પરંપરા કે દેશના હોય, જયારે તે નિસર્ગના નિયમનો ભંગ કરી મનમાં મેલ જગાવે છે તો દુઃખી થતા હોય છે. કુદરત સ્વયં દંડ આપતી હોય છે. કુદરતના કાનુનનો ભંગ કરનાર તત્કાળ નારકીય યાતનાનો અનુભવ કરતા હોય છે. આ સમયે નારકીય દુઃખના બીજ વાવીએ છીએ, તો મૃત્યુ પછી પણ નારકીય દુઃખ જ મળશે. એજ રીતે, જો શું મનને શુધ્ધ રાખું, મૈત્રી અને કરુણાથી ભરું તો હમણાં પણ પોતાની અંદર સ્વર્ગીય સુખ ભોગવતો હોઉં છું અને આ બીજ મર્યા પછી પણ સ્વર્ગીય સુખ જ લાવશે. હું પોતાને ભલે હિંદુ કહું, ઈસાઈ, મુસ્લિમ, બૌદ્ધ, જૈન કે બીજું કંઈ પણ કહું કોઈ ફરક નથી પડતો. મનુષ્ય મનુષ્ય છે, મનુષ્યનું માનસ મનુષ્યનું માનસ છે.

આ રીતે કન્વર્ઝન થવું જ જોઈએ – મનની અશુધ્ધતાનું, મનની અશુધ્ધતામાં. આ કન્વર્ઝન લોકોમાં આશ્ચર્યજનક પલટો લાવશે. આ કોઈ જાદુ કે ચમત્કાર નથી, પણ પોતાની અંદર શરીર અને ચિત્તના પારસ્પરિક સંસ્પર્શને બરાબર રીતે જાણવાનું પરિણામ છે, જે એક વિશુધ્ધ વિજ્ઞાન છે. કોઈ પણ અભ્યાસ કરીને સમજી શકે છે કે મન કઈ રીતે શરીરને પ્રભાવિત કરતું હોય છે અને શરીર કઈ રીતે મનને પ્રભાવિત કરતું હોય છે. ઘણી ધીરજની સાથે જયારે આનું નિરીક્ષણ કરતાં જઈએ છીએ તો નિસર્ગના નિયમ ઘણા સ્પષ્ટ થતા જતા જોય છે, કે જયારે પણ આપણે ચિત્તમાં મેલ જગાવીએ છીએ, દુઃખી થઈએ છીએ અને જેવું ચિત્ત મેલથી વિમુક્ત થાય છે, શાંતિ-સુખનો અનુભવ કરવા લાગીએ છીએ. આત્મ નિરીક્ષણની આ વિધીનો અભ્યાસ કોઈ પણ કરી શકે છે.

પ્રાચીન કાળમાં ભગવાન બુદ્ધ દ્વારા શીખવવામાં આવેલી આ વિદ્યા વિશ્વભરમાં ફેલાઈ હતી. આજે પણ વિભિન્ન વર્ગોના, સંપ્રદાયોના લોકો આવીને આ વિધા શીખતા હોય છે અને એ જ લાભ પ્રાપ્ત કરતા હોય છે. ભલે એ પોતે પોતાને હિંદુ, મુસલમાન, બૌદ્ધ, ઈસાઈ કહીને બોલાવ્યા કરે, આ નામોથી કોઈ ફરક પડતો નથી. મનુષ્ય મનુષ્ય છે, ફરક એ વાતથી પડશે કે જયારે તે અભ્યાસ દ્વારા વાસ્તવમાં ધાર્મિક બને, મૈત્રી અને કરુણાથી પરિપૂર્ણ થઈ જાય. એમના કર્મો સ્વયં એમના માટે અને બીજાના માટે હિતકારી બને. જયારે કોઈ વ્યક્તિ પોતાની અંદર શાંતિ જગાવે છે, તો એની આસપાસનું આખું વાતાવરણ શાંતિના તરંગોથી ભરાઈ જાય છે. એના સંપર્કમાં જે કોઈ આવે છે તે પણ શાંતિ અનુભવે છે. આ માનસિક પરિવર્તન જ સાચું પરિવર્તન છે, સાચું કન્વર્ઝન છે. આવશ્યકતા આ વસ્તુની છે. અન્યથા બધા બાહ્ય પરિવર્તન નિરર્થક છે.

હું વિશ્વને ભારતનો એક અણમોલ સંદેશ વાંચી સંભળાવાની અનુમતિ માંગું છું. આદર્શ શાસક સમ્રાટ અશોકના ૨૩૦૦ વર્ષ પૂર્વે પથ્થર પર કોતરેલા આ શબ્દો બતાવે છે કે શાસન કેવી રીતે કરવું જોઈએ.

"આપણે કેવળ પોતાના ધર્મનું (સંપ્રદાયનું) સમ્માન કરીને બીજાના સંપ્રદાયોની નિંદા નહીં કરવી જોઈએ." આજે આ સંદેશનું બહુ મોટું મહત્વ છે. બીજાના સંપ્રદાયની નિંદા કરીને પોતાના સંપ્રદાયની સર્વોત્તમતા સિદ્ધ કરવામાં વ્યક્તિ માનવતાને માટે બહુ મોટી મુશ્કેલી ઉભી કરે છે. આગળ અશોક કહે છે, "આ ઉપરાંત અન્ય કારણસર બીજા સંપ્રદાયોનું સન્માન કરવું જોઈએ." દરેક સંપ્રદાયનો સાર મૈત્રી, કરુણા અને સદભાવના છે. આ સારને સમજીને આપણે દરેક ધર્મનું સન્માન કરવું જોઈએ. છાલ હંમેશા ભિન્ન હોય છે -- જુદાજુદા રીત-રીવાજ, કર્મકાંડ, અનુષ્ઠાન, ધારણાઓ વગેરે. એ બધાને લઈને ઝગડવાને બદલે એમની અંદરના સારને મહત્વ આપવું જોઈએ. અશોકના પ્રમાણે, "આમ કરવાથી આપણે પોતાના જ ધર્મની (સંપ્રદાયની) વૃધ્ધિ કરીએ છીએ અને બીજાના ધર્મોની પણ સેવા કરીએ છીએ. આનાથી વિપરીત વ્યવહાર કરવાથી આપણે પોતાના સંપ્રદાયની તો હાનિ કરીએ જ છીએ પણ એની સાથે બીજાના સંપ્રદાયની પણ.

આ સંદેશ આપણને સૌને ગંભીર ચેતવણી છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાના સંપ્રદાયના પ્રતિ અતિ શ્રધ્ધાનો માર્યો બીજાના સંપ્રદાયની નિંદા કરીને એવું વિચારતો હોય કે આમ કરવાથી એ પોતાના સંપ્રદાયની શાન વધારે છે, તો એ પોતાના કૃત્યોથી પોતાના જ સંપ્રદાયની હાનિ કરતો હોય છે.

અંતમાં અશોક સર્વવ્યાપી ધર્મનિયામતાનો સંદેશ પ્રસ્તુત કરે છે. "આપસમાં મળીને રહેવું હિતાવહ છે. ઝગડો નહી કરવો. બીજાના સંપ્રદાયોનો જે ઉપદેશ છે તે દરેક લોકો સાંભળે અને સાંભળવા માટે ઉત્સુક પણ રહે."

જયારે અસ્વીકાર અને નિંદા કરવાના બદલે આપણે દરેક સંપ્રદાયના સારને મહત્વ આપીશું ત્યારે જ સમાજમાં વાસ્તવિક શાંતિ અને સૌમનસ્ય સ્થાપિત થશે.

સર્વનું મંગળ થાય.

Non-Violence: the Key to a Definition of Religion

There are bound to be differences between religions. However, by gathering at this World Peace Summit, leaders of all the major faiths have shown that they want to work for peace. Let peace then be the first principle of "universal religion". Let us declare together that we shall abstain from killing, that we condemn violence. I also urge political leaders to join in this declaration, given the key role they play in bringing either peace or war. Whether or not they join us, at least let us all make avow here and now: instead of condoning violence and killing, let us declare that we unconditionally condemn such deeds, especially violence perpetrated in the name of religion.

Certain spiritual leaders have had the sagacity and courage to condemn violence committed in the name of their own faith. There may be different philosophical and theological views of the act of seeking forgiveness or regretting past violence and killing; but the very acknowledgment of violence performed in the past implies that it was wrong and that it will not be condoned in future.

Under the aegis of the United Nations, let us try to formulate a definition of religion and spirituality highlighting non-violence, and refusing to countenance violence or killing. There would be no greater misfortune for humanity than a failure to define religion as synonymous with peace. This Summit could propose a concept of "universal religion" or "non-sectarian spirituality", for endorsement by the U.N.

I am sure that this Summit will help focus the world's attention on the true purpose of religion:

Religion sets us not apart;
it teaches peace and purity of heart.

I congratulate the organizers of this historic Summit for their vision and efforts. And I congratulate the religious and spiritual leaders who have had the maturity to work for reconciliation, giving hope to humanity that religion and spirituality will lead to a peaceful future.

May all beings be free from aversion and be happy.

May peace and harmony prevail.